Welatę me - «ZIMANĘ KURDÎ DI NAVBERA HĘVÎ Ű ARÎEYAN» DE ... xelek (15)

Deham Ebdulfettah

Rawegoriya Karan bi Kara û Berkarên wan re
Mebesta me ji gotina (rawegorî) yan jî (kategorî)[1] ew e ku nîţandekên jimara kara û berkaran bi ţêweyekî rast û durist , li wan , yan jî li karên wan xuya bibin . Anku , raweya karan li gora jimara kara û berkaran teţeya (forma) xwe , di hevokê de durist bistîne .

Berî nuha ev mijar di pirtûka me de , ya bi navê "Kar di Zimanê Kurdî de"hatiye belavkirin .

Nuha jî em dixwazin vê mijarê careke dî , di vê pirtûkê de biweţînin , ji ber ku gelek caran mijar di nav gel de bi ţaţî tê xebitandin , hin nivîskar jî wê ţaţiya gelêrî wekî ku bihîstiye dinîvisin bêyî ku li ser rawegoriya hêmanên hevokên xwe rawestin , wek nimûneya wan ţaţiyan :
-Zînê hevalin dît
-Zîn û Fatê hevalek dîtin
-Restem dar (gelek dar) ţikand
-Restem û hevalên xwe dar (darek) ţikandin
Ţêwazê nivîsîna van mînakan ne li gora destûra rêzimana Kurdî pêk hatiye . Çiku , girêdana rawegoriyê di navbera kara û karên wan de bûye û berkar paţguh û bêrol mane . Anku , karayên yekjimar karên wan jî , li wê gorê bi yekjimarî hatine :
-Zînê ( . . . .) dît
-Restem ( . . .) ţikand
Karayên komjimar jî , karên wan li gora wan bi komjimarî hatine :
-Zîn û Fatê ( . . . .) dîtin
-Restem û hevalên xwe ( . . . .) ţikandin
Lê diyar e ku karên di mînakên me de hatine xebitandin , (dîtin , ţikandin) , derhingêv (têper) in û di dema borî de bikar hatine . Li gora bend û destûrên rêzimanî gerek girêdana rawegoriyê bi van karan re di navbera berkar û karan de bibe , ne di navbera kara û karên wan de .
Anku , gerek jimara kar û berkarê wî li gora hev bin , heger berkar yekjimar be gerek kar jî li wê gorê yekjimar bê , lê ku berkar komjimar be gerek kar jî bi komjimarî bê .
Li vê gorê , gerek ew hevokên mînakan bi vî ţêweyî bêne nivîsîn :
-Zînê hevalindîtin
(Wê ew dîtin)
-Zîn û Fatê hevalek dît
(Wan ew dît)
-Restem dar (gelek dar) ţikandin
(Wî ew ţikandin)
-Restem û hevalên xwe dar (darek) ţikand
(Wan ew ţikand)
Bo ku em bi hûrbînî têbighêjin , ka çima ev girêdana rawegoriyê rast e û çima ya dîtir ţaţiyeke gelêrî ye , gerek em mijarê ji hemû aliyan ve û di hemû raweyan de ronî bikin .
Me berê jî gotiye , nîţandekên jimara wan navên ku di hevokan de dibin kara û berkar bi cor û demên karên wan ve girêdayî ne . Kar jî di zimên de (2) beţ in :
-Karên nederhingêv (têneper) .
Karên derhingêv (têper)
1-Karên nederhingêv ew kar in , yên ku nahingivin berkarên rasteder (rastexwo) û hevokên sergihayî bi xwe û karayên xwe ava dikin . Anku , hevoka karê nederhingêv ji (2) hêmanên serekî pêk tê , (kara û karê wî)
Wek :
-Mêvan hatine .
-Baran dibare .
Carinan jî hinek têrkerên hevokan bi kara û karê wî re tên :
          Wek :
-Mêvan ji Amedê hatine .
-Vê êvarê baran dibare .
2-Karên derhingêv jî ew kar in , yên ku dihingivin berkarên rasteder û hevokên xwe bi wan saz dikin .
Hevokên karên derhingêv ji (3) hêmanên sereke (kara , berkarên rasteder û kar) saz dibin .
Wek :
-Ţagirtekî rojname xwend .
-Zîn nameyê dinivîse .
Piţtî ku me her dû corên karan dane nasîn em ê nuha rola her corekî ji wan , di warê rawegorî û cîgirtina nîţandekên jimara kara û berkaran de ronî bikin .
a-Rola Karên Nederhingêv (Têneper)
Ji ber ku karê nederhingêv berkarên rasteder naxwazin , hevokên wan , bi wan û karayên wan sergihayî dibin . Di van hevokan de girêdana rawegoriyê di nav kara û karên wan tenê de dibe . Anku , nîţandekên yekjimar û komjimara karayan dighêjin karên wan (û kara wek xwe , bêyî nîţandek dimînin) , eger kara yekjimar bin karên wan jî (di hemû dem û raweyan de) bi yekjimarî tên , lê ku komjimar bin karên wan jî(di hemû dem û raweyan de) bi komjimarî tên û nîţandeka komjimariyê (in) dighêje wan karan
Wek :
1-    Dema Borî
-Azadhate malê
          -Azad û Restemhatin malê
          -Tudiçûyî dibistanê
          -Hûndiçûn dibistanê .
          2- DemaNuha
          -Zîndihere (dere) gulistanê
          -Hevalên wê jî diherin gulistanê
         3- Dema paţeroj ( Ayende):
- Baran ê bibare
- Berf û Baran ê bibarin
Di van mînakan de girêdana rawegoriya di navbera kara û karên wan de eţkera ye .
Lê gelo ev girêdana pabendî , çi sûdê dide têgeha hevokê ?!
Gelek caran raweya kara di yekjimarî û komjimarî de yek teţe ye . Hingê em bi nîţandeka(in) , ya ku dighêje karê wî karayê kom , dizanin ku ew kara komjimar e , lê ku kar bêyî (in) be tê zanîn ku kara yekjimar e .
          Wek :
- Ew hat (yekjimar)
- Xwendekar raket ( yekjimar)
-Ew hatin (komjimar)
- Xwendekar raketin (komjimar)

b- Rola Karên Derhingêv (Têper) :
Girêdana rawegoriya karên derhingêv bi kara û berkaran re , li gora demên wan karan , bi (2) ţêwazên berevajî hev bikar tê .

Di Dema Nuha û Paţerojê de
Girêdana rawegoriya karên derhingêv di dema nuha û paţerojê (ayinde) de bi karayên wan re dibe û berkarên wan derveyî hevkêţa rawegoriyê dimînin .
Anku , eger berkar yekjimar bin , yan komjimar bin , têkiliya jimara wan bi karan re nîn e .
Lê ku kara yekjimar bin , yan komjimar bin , nîţandekên jimara wan li karên wan xuya dibin (û ew bêyî nîţandek dimînin) .
Nimûne :
a-Dema Nuha :
-Ţagirt pirtûkê dixwîne (yekjimar)
-Ţagirt pirtûkê dixwînin (komjimar)
-Ez nameyan dinivîsim (yekjimar)
-Hûn jî nameyan dinivîsin (komjimar)
-Ew pênûsan difroţe (yekjimar)
-Ew pênûsan difroţin (komjimar)
-Ev jin gulan diçine (yekjimar)
-Ev jin gulan diçinin (komjimar)
b- Dema Paţeroj (Ayinde) :
- Ţagirt ê (dê) pirtûkê bixwîne
- Ţagirt ê (dê) pirtûkê bixwînin
- Tu yê nameyan binivîsî
-Em ê nameyan binivîsin
- Ew ê pênûsan bifroţe
- Ew ê pênûsan bifroţin
- Ev jin ê gulan biçine
- Ev jin ê gulan biçinin
Diyar e , ku girêdana rawegoriyê di dema nuha û paţerojê de di navbera kara û karên wan de ye û nîţandekên jimara karayan li karên wan diyar dibin :
-Ew ( . . .) dinivîse
-Ew ( . . .) dinivîsin
-Ev ê ( . . .) binivîse
-Ev ê ( . . .) binivîsin
Ji hêleke dî jî , em dibînin ku berkar di wan hevokên jorîn de di bin bandor û destûra verêsê (tewangê) de dimînin .Anku , nîţandekên jimara wan , di heman dem de nîţandekên tewandina wan in .
Wek :
          -Ez mirovekî dibînim .
          -Tu jî mirovinan dibînî .
          -Azad hevalan perwerde dike .
Lê ku berkarê nerasteder li pey wan berkarên rasteder bên , hingê berkarên rasteder ji bin bandora verêsê tên der .
Wek :
-Ez mirovekî[2] biyanî dibînim
          -Azad hevalên me perwerde dike

2-Di Dema Borî de :
Ji destpêka mijarê ve me destnîţan kirî , ku rawegoriya karên derhingêv di dema borî de , wekû kêţeyeke aloz di navbera girêdana kara û berkaran de xuya bûye . Ev kêţeya nezelal jî , bûye sedema peydabûna hindek ţaţiyên gelêrî .
Berî nuha me dît ku di dema nuha û paţerojê de , çawa girêdana rawegoriyê di navbera kara û karên wan de pêk tê û berkar derî rawegoriyê berverês dimînin . Lê di dema borî de girîdana rawegoriyê (berevajî dema nuha û paţerojê) di navbera berkar û karan de pêk tê . Anku , nîţandekên yekjimar û komjimara berkaran li karan xuya dibin û kara derveyî hevkêţê , di bin bandora verêsê (tewangê) de dimînin .
Wek :
-Fatê ev dar (darek) çandiye
          -Fatê ev dar (gelek dar) çandine
          -Zarokan hinarek çinî
          -Zarokan hinarinçinîn
          -Vî ţagirtî xelat (yek xelat) wergirt
          -Vî ţagirtî xelat (gelek xelat) wergirtin
Di van hevokan de eţkera ye , ku kar û berkar bi hev girêdayî ne , dema ku berkar yekjimar be kar jî yekjimar tê , lê ku berkar komjimar be kar jî (li wê gorê) komjimar tê . Lê kara bixwe dûrî vê têkiliyê dimîne .
Di vê rawegoriyê de kara dikeve ber destûra verêsê û yekjimarî û komjimariya wan bi nîţandekên verêsê (tewangê) bixwe têne nasîn :
          -Vê hevalê gelek pirtûk xwendine
          -Van hevalan pirtûpkek tenê xwendiye
Têbînî :
1-    Hindek xemxurên zimanê Kurdî rawegoriya karên derhingêv (di dema borî de) bi vê nêrîna jêrîn rave dikin : Heger kara nav bin , kar bi wan ve têna girêdan û li gora jimara wan bikar tên .
Wek :
-Ţivanekî berxên xwe firot
-Ţivanan gurek kuţtin
Lê ku kara cînav bin , jixwe kar bi berkaran ve girêdayî ne :
Wek :
          -(Wî) berxên xwe firotin
          -(Wan) gurekkuţt
Li gora destûrên rawegoriyê û yên verêsê jî , ev nêrîn ne rast e . Ji ber ku cînav li ţûna navan bikar tên , destûra ku navan dide ber xwe , cîgirên wan navan jî dide ber xwe :
-Ţivanekî berxên xwe firotin
(Wî ewfirotin)
-Ţivanan gurekkuţt
(Wan ewkuţt)
2- Rastiya rawegoriya karên derhingêv , ya ku li gora pîvanokên rêzimanî , bi van her dû ţêweyan berçav dibin :
a-Di dema nuha û paţerojê de , kar û kara bi hev ve girêdayî ne , nîţandekên jimara kara li karê wî xuya dibin û berkar berverês dimîne :
          -Ev ţagirt sirûdan dixwîne
          -Ev ţagirt ê (dê) sirûdan bixwîne
b- Di dema borî de kar û berkar bi hev ve girêdayî ne , nîţandekên jimara berkar jî li karê wî bixwe diyar dibin û kara berverês dimîne :
          -Ţagirt sirûdekxwend
          -Ţagirt sirûdinxwendin
3- Bo çespandina rastiya rawegoriya karên derhingêvî di dema borî de , em ê hevokên mînakan ji ţêwazê pendî (nas) biguhêzin ţêwazê nependî (nenas) , hingê nîţandekên jimara berkaran , yên ku li karan xuya dibin , ew ê bighêjin karê alîkar "hatin"
Wek :
-Azad û hevalên xwe sirûd (yek sirûd) xwend (sirûd hat xwendin)
-Azad û hevalên xwe sirûd (gelek sirûd) xwendin (sirûd hatin xwendin)
Ev ţêwaz di çespîne , ku girêdana rawegoriyê di dema borî de , di navbera berkar û karan de ye û ew nîţandekên ku dihêjin karan (di hema dem de) , yên jimara berkaran in jî .

[1]- "Kategorî", navlêkirina prof Qnatê Kurdo û hindek ţarezayên Kurmanciya xwarê (Soranî) ye.

[2]-Ev (î) veqetandeka (zêdera) navê nependî (nenas) e, ne nîţandeka tewandina navê nependî, yê yekjimar e.