Çavdêrê li dervî žopê
Heger bêjer li dervî žopê be û despêka žopê ne nirxîne. Nema dibêje "pêž/paž" lê. Dibêje: "berpêvana A li çepî qûçê ye û berpîvana B li rastî qûçê ye. "
Encam
Ji mînakan em digihên van encaman.
1 – çavdêr gumana despêkê dike (cihekî dipejirîne weke despêk).
2 – çavdêr dibêje: "berpîvan li pêž (paž) qûçê ye", heger li gor despêkê, berpîvan ji qûçê nêzîktir (dûrtir) be.
Mînakek zêde
Têkiliya çem û mizgeftekê wek di wêneyê jêr de
Li gor çavdêr tê guhertin
Çavdêr li aliyê (1) ye, dibêje: "mizgeft li pêž çem e. "
Çavdêr li aliyê (2) ye, dibêje: "mizgeft li paž çem e. "
1-1-1- Qûç xal e, žop tîrêj e, yekalî ye
Xal ji ser žopa tîrêjê
B-kîban c-cerablus d-reqa
Li ser çemê ferat, "Baraja kîban li pêž baraja Reqa ye. "
"Bexdad li pêž Besra ye û Besra li paž Bexda ye. "
Encam: Her xalekê li ser žopa tîrêjî (yekalî) berê wê li despêka žopê (tîrêjê) ye.
Çavdêr li kû be, despêk nayê guhertin û tîrêj jî wek xwe dimîne.
Ev hemtayê tîrêja matematîkî ye.
Bi kurdî "xala (c), li pêž xala (d),ye û li paž xala (b) ye."
Bi zimanê erebî û yên din jî wisa ye:
نقطة ج قبل النقطة د ، وبعد النقطة ب
EncamXalên (qûçên) li ser žopa tîrêjî weku riwên wan li despêka tîrêjê be.
Li pêž qûçê, berbi despêkê ve ye. Li paž qûçê ber bi dawî ve ye
Mînakek zêde "paž roj"
Roj ji tîrêja demê qûçek e; ji qûça (roj) berbi despêka demê ve, ew li pêž rojê ye, (pêžroj) e. Ji qûça (roj) ber bi dawiya demê ve, ew li paž rojê ye; (pažroj) e.
Dužem li pêž sêžemê ye û çaržem li paž sêžemê ye.
2 – Qûça bi rûber li ser žopê ye.
2 – qûça bi rûber çi ye.?
Hemû qûç li jor, me li wan temaže dikir, weku xal an qûçên bê rûber bin. Wek darek, kevirek û heta gir, çiya, ko nîžanên žopê (rê) ne, tevî hin ji wan rûberê wan yê xwezayî jî hebûn. Wek bajarê Çilaxe, mirovekî pir dûr ku em rûberê wî nanasin. Çavdêr bi çavê xalekê li wan temaže dikir û erkê nîžankirina žopê dispêre wan xalan.
2-1 - Li ser žopek dualî
Nîžankirin
Mirov, erebe, çem, ajel. Rûberên van xweristî ne.
Erebe qûç e, berpîvan sêkuç û çarkuç in
Riwekî qûçê
Çavdêr li kû be; her wê bêje: "sêkuç li pêž erebê (qûçê) ye û çar kuç li paž erebê (qûçê) ye."
Riwê dinî
Heger berê erebê 180 pileyî zîvirandî be. Tižtên li pêž (paž) dibin li paž(pêž).
Ev nirxandin, ne bi cihê çavdêr û ne bi liva qûçê (erebê) ve girêdayî ye.
Encam
Ji nimuneyan diyar e, kîjan berpîvana berê qûçê lê be, ew li pêž qûçê ye û ya pižta qûçê lê be ew li paž qûçê ye.
Têbînî: çavdêr dibêje: dijmin hatin, min xwe avêt pižt gir (darê, kevir; erebê).
Çavdêr li gir bi çavê kozik û çeperê temaže kir, berê kozikê li dijmin e û ew di paž kozikê de ye. Bandora mitirsiyê li rewižta mirov heye; dijmin (mitirsî) despêka žopê ye.
2-2-Žopa bi rûber, qûça bi rûber (tîrêjî).
Heger li ser çem barajek hebe û ev baraj golekê çêdike. Em fêrbûne ku gol û baraj bi hev re bin. Baraj bi rûber e. Kurd dibêjin: "Beden li pêž golê ye û gol li paž bedenê ye."
Gemî
Li ser çemê ferat gemiyek diçe ber bi Bîngolê ve, ji wêneyê hûn dibînin, berpîvana (b) li pêž gemiyê ye, û berpîvana (d) li paž gemiyê ye.
2-0- Liva li ser žopê
Erebe li ser riyekê diçe, an darek li ser ava çem diherike; mirovek di demê de mezin dibe. Paž ew cihê livok tê re buhurîne, pêž ew cihê livok dûvre wê tê re bibuhurin.
Bi gižtî
Pêž/paž têkiliyek e, di navbera berpîvan û qûçekê de ye, herdem bi tîrêjekê ve tê pîvan. Heger žop ne tîrêj be jî, dîsa guman dibe ku despêk û dawiya žopê heye û bi çavê tîrêjê lê tê temaže kirin.
Du rengên hemberkirinê hene:.
1 – Li gor heyîneke li ser žopê (ne ji žopê) bi rûber.- Hêla riwê heyînê, ew pêž e.
2 – Li gor žopê û xalên žopê –rûberê xalê an žopê li despêkê ye. Ango hêla despêka žopê, ew pêž e.
Puxte: rûberê liva xwezayî ya heyînên li ser tîrêjê vajî (hevdijî) rûberê liva tîrêjê bi xwe ye.
Mînak: Em ji newrozê sê mehan dûr in.
"Pižtî 3 mehan emê bigihên Newrozê" – em livok in, ber bi Newrozê ve diçin
"Pižtî 3 mehan Newroz wê bê".- Dem (xala Newrozê) livok e, ber bi me ve tê.
Dilopên ava çem, heyînên di demê de... Bi alîkî ve diçin, vajî vê newala çem, dem.. bi aliyê din ve diçe.
Encama dawî: "Berpîvan li pêž qûçê ye heger riwê qûçê li berpîvanê be, paž zîvirandina rû ye bi 180 pileyî."
Despêkê me mînakek nakokiyê anîbû. Li vir diyar dibe, ku ew nakokiyek sexte bû. Lê derbirîna durist ji berpîvanekê re li ser du tîrêjên riwên wan beramberî hev bûn. Li gor tîrêjekê berpîvan li pêž bû û li gor tîrêja din li paž bû. Ev jî nirxandinek locîk e û ev žêweyê nîžankirin û derbirînê di hemû zimanan de yek e.
Hin têbînî
1 - teyoriya Enižtayn: Pêžî em bêjin ku li gor teyoriya Enižtayn guhertinên dem, cih û giraniyê bi leza gewd ve girêdayî ne; lê guhertinên pêktên li gor lezên li ser zemînê, ewqas piçûk in ku tu terazû nînin, wan guhertinan karibin bipîvin, ji ber vê jî mirov bîra wan nabe û di hižê wî de nameye û nabe ziman û žêweyê derbirînê.
2- Tîrêj niwêneriya cih û demê dike. Ji hêla wateyê ve dem û cih ji hev cihê ne, lê ji hêla matemtîk û bîrsayî (locîkê) ve (žêweyê têkildariyê ve). Tîrêj niwêneriya herdiwan dike. Taybetmendiyên tîrêjê yek e; çi niwêneriya demê bike an cih bike. Dem tîrêj e; wek tîrêja cih ku dûriyekê tenê nîžan bike. Çep û rast yên tîrêja demê nînin.
3 - Hemû qûçên ji demê li ser wê tîrêjê rûberê wan ber bi despêka tîrêjê de ye(dem himber me tê). Sal, roj , meh, kêlîk, saet, milyon sal.
Hemû heyînên li ser tîrêja demê, ber bi dawiya tîrêja demê ve diçin.
4-Liva li ser žopê: Cihê despêka livê ev despêka žopê ye; heger liv ber bi dawiya žopê de be, ew liv bi pêž de ye. Heger liv ber bi despêka žopê de be, ew liv bi paž de ye.
Pêžketin û pêžveçûn; ew e, ku ku liva ber bi dawiya demê (žopê) de pêkhatibe. Pažketin vajî pêžketinê ye.
5- Rûyê livê: Pažverû: ew heyîna ku berê wê li despêka žopê be. Pêžverû vajî pažverû ye
6-Hevalkar û navdêr: Ev xort li pêž e. Qûç negotî ye, ji mijarê diyar dibe.
Mîrê botan got: (kurdîtiya Xanî li pêž
e.). Li gor kesên dema Xanî, lê îro (kurdîtiya Xanî li pêž
bû.).
Pêž, paž hevalkar in, lê pêžî û pažî navdêr in. Nîžan in, ji bo cihekî (demeke) taybet.
- Žahiyek e, em ji xort re dibêjin: "Pižtî žahiyê paž xwe paqij bike". Ango xanî paqij bike.
Lê heger me jê re got: "pažiya xwe paqij bike"; ew dikare gumana tižtekî din bike.
-erdê beyar li paž terektorê mehêle. Hevalê xwe li paž xwe nehêle.
"Rojên pêžî (yên) adarê" (yek û ... Adarê ne). "rojên pêž adarê" (rojên dawiya režemê ne).
Mirov dibêje "pêžî", jibo tižtek li ber çavê me nêzîk xuya be. Wek: "mirin li pêžiya herkesî ye".
Ji bo musteqbel pažeroj (pažroj) durist e.
"Rojên bên" û "rojên li paž îroj" herdu demekê wek dema musteqbel nîžan dikin. Musteqbel: dema ber bi dawiya demê de, ew musteqbel e.
Mînak: "ez bilez bi alî Amedê de diçûm, her bi her amed nêzîkî min dibû û bi aliyê min de dihat". Di vê rewžê de, weku ez na livim, lê amed dilive û tê.
Mînak: "roj wê bên, emê tê de serfiraz bin" - rojên tên (bên) musteqbel e.
Pažeroj peyvek hevdudanî ye. Ji peyvên (paž) û (roj) avabûye.
Roj xalek e, ji tîrêja demê ye. Yek taybetmendiya (roj) ê tenê heye; ew e, ku demek rût e. Ne giranî û ne dûriyên wê hene ji bilî dûriya demê. Wek diyar bû, rûberê vê xalê li despêkê ye; {ji (roj)ê ber bi dawiya demê ve, ew li paž wê (roj)ê ye.}
Nûbihîstî Peyva hevdudanî cihê ye ji rehên xwe.
"Musteqbelê min li paž deh salan wê diyar bibe"- sibe ne ji musteqbelê min e, lê sibe li paž îro ye !.
Em li pažerojê temaže dikin li gor peyvên wê yên bingehîn. Ne weke têgeheke nû afirandî, nûjen.
Peyva ji du rehan, wateyek nû distîn e, hinekî cihê ye, ji herdu wateyên ku peyv jê peyda bûye. Ev ji peyva musteqbel ya Erebî jî diyar e. Bi demê re, ew peyv jiyaneke xwe ya taybet dijî, wateya wê li gor wê pêž dikeve û tê guhertin.
Mînak: Peyva "serserî", wateya wê hatiye guhertin. Melevanê xwe ser serî davêje avê, an pehlewanê li ser ben ser serî dilîze; ev mirovên han "ser serî" ne, lê ne "serserî" ne.
Tevî îro, çar tiliyên (guliyên) sêgulîkê hene, hîna jî jê re dibêjin "sêgulîk" û navê naguherin "çargulîk". Wisa jî, heger keçek sê guliyên wê hebin, ne ji mafê kesekî ye, jê re bibêje: "sêgulîka min".
Pažguh, zi(k)gurd, berçav, navmalî, kevanî...ev peyvên hevdudanî em wan li gor têgeheke serbixwe dixebitînin.
Peyva pažeroj, peyvek e, di kurdî de têgehek pê ve hatiyê bestin. Ev têgeha pažerojê cihê ye ji têgeha (rojên paž îro); weku têgehên (serserî, sêgulîk,...) Cihê ne ji têgehên (ser serî, sê gulîk,... ).
Durist e, ez bêjim: "pažeroja min pižtî salekê ye"; lê ne durist e, ez bêjim " rojên min yên paž îro pižtî salekê ne".
Pažeroj di kurmancî de peyvek nûbihîstî ye, ji hêlekê ve, em peyvin biyanî dixebitînin, yan jî jiber ku em têgeha musteqbel bi peyvên wek "li pêž min, li pêž filan.. " diyar dikin, jibilî vê jî- ji sedemên nas - xwendina me ya kurdî kê me. Ev sedem tev dihêlin ku peyva "Pažeroj" ji me re nûbihîstî diyar bibe û li guhê me giran be.
Çi peyva niwêneriya têgeheke nû bike û têkeve zimanekî, nûbihîstî ji wî miletî re diyar dibe, bi demê re hogirî wê peyvê dibin. Peyvên (serserî, sêgulîk,...) Despêkê nûbihîstî bûn û bi xebitandinê mirov hogirî wan bûye.
Zimanê gel e, peyva li gor rêzikên awarte.
Wan nivîskarên navên wan li jor buhurî, diyar kirin ku peyva "pažeroj" Feqê Teyran bikar aniye, hem jî ferhengên kurdî pažeroj wateya musteqel nîžan dike, zêdetir li bažûr û rojhilatî kurdistanê dehên salan e, tê xebitandin; di heman demê de peyva pêžeroj ji bo (musteqbel) nehatiye xebitandin. Bi gotinin din pažeroj cihekî xurt girtiye.
Ziman yê gel e ; peyva cihgirtî di ziman de, heger ne li gor rêzikên rêziman jî bin; di ziman de dimîne û dibêjin: "ev peyv ne li gor rêzikên ziman e".
Pažeroj jibo musteqbel durist e, ji hêla ziman û locîkê ve durist e û di zimanê kurdî de cihgirtî ye.