Qado Şêrîn“Nanê bê xwê dixwe, tirê şor dike” “Jin ji mêrê xwe dipirse, berî tu min bizewicînî, te çima ji min re negot ku tu hejarî, tiştekî te tune û bê pereyî? Mêr jêre got, ez westiyan hingî min ji te re digot: tiştekî min ji te pêve li dunyayê tune. Tu dikeniya, û wek dînan kêfa te dihat”. Şêweyê nivîsandina tinazî, belkû rexne bi şêweyeyê tinaziyê, gelekî kevn e, ji serdema Romaniyan ve ye. Ji Horas (65 – 8 BZ) yê helbestvan û rexnegir. Wî hovîtiya merov û xwezaya merov ya giştî rexne dikir, û Cofînalîs destpê kiriye, her wiha Sokrates rêbazek taybet bi rexneya tinazî afirandibû, ji bo merovekî bi nezaniya wî agahdar bike û wî bihetikîne, xwe dikir ku tiştekî nizane. Wate, tinaziyê bi merovan re destpê kiriye, wek pêkenok, stran û qerf û qeşmeriyan, lê yê me, mebesta me ji vê nivîsê nivîsandina tinazî ye.
Nivîsandina tinazî dikare gotar be, çîrok, roman û helbest be.
Naverok jî dikare cuda be, ango dikare siyasî, civakî, aborî û çandî be.
Ast û hebûna tinaziyê bi rewşa çandî û rewşenbîrî ya giştî li civak û
niştimanan ve girêdayî ye, ji ber wê miletan şêweyê tinazî li dijî
deshilatan bi kar anîn e, dema çeka wan tune bû, ji xwe çanda tinazî di
dema deshilatên diktator de kêm dibe, belkû tune dibe, wek ku li Rûsiya
qewimî. Piştî şoreşa Lenîn di 1917an de li Rûsiya bi deh salan, û ta ku
Perestroyka hat, wêjeya tinazî hema hema nema bû, bi taybet li serdema
Stalîn qedexe bû. Ji ber ku nivîskarê tinaziyê, bi mêranî her tişt digot
û bi zelalî dinivîsand, ta bi serokê rêjîman û deshilatê rût û tazî
dikir, rewş û atmosfera jiyan û civakê dikir mîna pêkenokê û êdî her kes
pê dikeniya. Cidîbûn taybetmendiya herî berbiçav a tinaziyê ye, ji
ber bi hişmendiya merov û hişmendiya giştî ve tê girêdan. Miletê ne
têdgihiştî be asta pêkenokê li ba blind nabe, çimkî pêkenok ya ku gelek
caran te dikenîne, û hin aran jî te bi xemgînî dikenîne, yekser li hiş
dide. Nivîskar divê cedî û komedî û rastgo be, lê derbirîna wî ji
bûyeran re tinazî be. Divê nivîskarê tinaziyê bi xwe re rastgo be, berî
bi civakê re rastgo be, taku nameya wî bighêje, nimûne, nivîskarên
deshilat û diktatoran nikarin bibin nivîskarên tinaziyê. Ji ber nikarin
li ser êş û azarên xelkê binivîsin û veguhêzin ken, her wiha nikarin
bêzariyê wergerînin û ji bo afirandinê veguhêzin, çimkî wêje yan jî
nivîsandina tinaziyê tê wateya serhildanê li dijî realîteya paşketî,
ango çeka merov e li dijî zulm û zordariyê, helbet ne xeber û sixêf e
jî. Tinazî merov dikenîne, lê li pişt perdeya tinaziyê çemên rondikan
diherikin, derûniya merov baş dike, mîna pêkenokê ye, merov aciz û
xemgîn be jî, ileh merov bibeşişe. Naverok û derbirîna nivîskar mîna
daxwiyaniyeke nehênî ye di navbera xwendevan û nivîskar de, ji ber tê
gotin ku wêjeya tinazî, belkû tinazî bi giştî hunera şano ye, rû bi rûyê
xelkê re. Û ne her nivîskarê merov bikenîne, naxwe bû nivîskarekî
serkeftî yê tinaziyê, name û rêbaz û rastgoyî û cediya nivîskar şert û
mercên sereke ne. Nivîsandina tinazî yan jî wêjeya tinazî şêweyê
nivîsandinê yê herî zor e, ji ber bi hewceyî rastdariyeke bê sînor e, bi
hewceyî rasteqîne, xweber û newestandinê ye. Nivîskar berî her tiştî
dibe rexnevan, ji ber ku gelekî hesan e tu bihêlî xelk bigrîn, lê kêm in
ew yên dikarin xelkê bikenînin, ji ber wê du rê li pêşya nivîskarê
tinaziyê hene, yan wê xelkê bikenîne û yan jî wê xelk pê bikenin, di
encamê de wê wî bixînin û tune bikin. Nivîskarê tinaziyê misoger
dibe rexnevan, lê ne şerte her rexnevan nivîskarê tinaziyê be. Afirandin
e nivîskar rexnevan û tinazî be, û merovê rexneyê binivîse, divê azad û
serbest be, qet nabe rexne di bin şert û mercan de bê nivîsandin, ji
ber her tiştê wî eşkere ye, alavên wî eşkere ne, mijar û babetên wî
eşkere ne, li dawî bêtir tê xwendin. Şensê nivîskarên tinaziyê wek
şêwekarê karîkator bêtir heye, ji ber bêtir tê xwendin û şopandin.
Afirandina wî taybet e, nêzîkî dilê xelkê ye, êdî li gel afirandinê,
tiştê li jiyanê fêr bûye wek alav û şert û merc bi kar tîne, û ji ber wê
bi ser dikeve. Xwendevanên nivîsandina tinaziyê bi hesanî dikarin wê
û şêweyên din yên nivîsandinê ji hevûdu cuda bikin. Berhevdana
mezinkirinê bikar tînin daku tiştan zêde bikin. Vegotina dijberî wateyê
bi kar tînin û mebsta wan berovajî ye, wek ku bêjin, wek nimûne ji
merovekî re çikûz re dibêjin tu gelekî merdî yahooo. Xwe wek nezan diyar
dikin ji bo yê li beramberî xwe nezan derxînin. Pesindayîna vala ji bo
gazinkirin û pîskirina merovekî. Di mijarên cedî de, xwe di pişt
berovajiya wê de vedişêrin. Piçûkkirin û hinekpêkirina tiştan. Tinaziya
tûj bi şêweyekî giran û mezin. Nivîskarê tinaziyê mijarên bijartî yên
ji bo wî balkêş in, pê mijûl e, wî hêrs dikin, û ji xelkê re balkêş û
naskirî û lazim in, dibijêre. Êdî ji bo berhema wî baş û ast blind û bi
bandor be, divê mijarê dewlemend bike, têr bike, zanyariyan baş li ser
kom bike. Ziman alava sereke ya tinaziyê ye, bê ziman wêje nayê
nivîsandin, êdî divê zimanê nivîskar hesan û rasterast be, têra
derbirîna şêweyê tinaziyê bike. Zarav û devokên navçeyî û zimanê petî
dikarin bi hevûdu re alîkariya nivîskar bikin, daku rûyê jiyanê yê
rasteqîne yan jî kirêt bê mekyaj derbibire. Encam û bûyeran gelekî mezin
bike, li asta ku neyê bawerkirin, û şîretên li cihê pêkenînê bike, daku
rewşê û şaşî û kêmaniyan tazî bike, ji bo xelk ji xem û derdan bikenin,
bi rewşê bikenin, wek tu wêneyê merovekî bi cil û bergên kurdî û
girafêtê pesin û mezin bikî. Grîng e ku nivîskar agahdar be û nebe
qeşmer û xelk pê nekenin, divê gotin û hevokên xwe bi zanebûn hilbijêre.
Ji ber ku nivîsandina tinaziyê şêwe ye, ji bo gihaştina ramanên baş
hatiye afirandin, daku xelk bipejirînin û bibe guftûgo, di dûv re bibe
mijarek balkêş ji bo dilê xelkê kêfxweş bike, û carinan dê mîna rexneya
baş xelkê bêzar û birîn bike. Li dawî û di encamê de ji bo civakê tê
nivîsandin, ango çeka civakê ye li dijî şaşî û çewtiyan. Hemû ji bo
kirêtiyê bihetikîne, neku pesnê xweşikbûnê bide, wek nimûne, rexnekirina
deshilatan, neku pesnê diktator û deshilatan bê dan, ango şêweyekî
berxwedanê ye. Wêjeya tinaziyê şikenandin û ji nûve avakirine, bi xweşbûna êşê tê nivîsandin, ji gel û bi dengê gel tê nivîsandin. Belkû
em ji xemgînî carinan dikenin, û çi gava êş giha asta blind, û em pê
keniyan, dêmek tinaziyê nameya xwe ya pîroz gihand serî. Civata ji tinaziyê bêpar e, paşverû ye, û çanda ji wêjeya tinaziyê bêpar be, pêş nakeve. www.qadoserin.com Hollenda, 11/12/2020
|