Sereke | Beşê Erebî | Beşê Çandî | Gotarekî Rêke | Erşîv

Sereke

Ger



 

 
 

Gotar: Ji dîroka kurdî.. Kesayetî û helwest.. Xelek 6

 


Dr. Ehmed Xelîl
Werger: Heyder Omer
 
Iblîskirina şahê Med Ezdehak
 
Iblîskirina şahê Med Ezdehak xelekek bû ji xelekên awanbaziya mezin a Farisan dij Medan û şahinşîna wan. Ew awanbazî bi kurtahî wusa bû:
Fêlbaziya Kureş:
Şahê Faris Kureşê duwem hem steratîcîk bû, û hem jî zîrek bû, piştî dagîrkirina şahnişîna Med, ewî bi du rûtî li gel Medan têkildar bû; pêşewayên wan agah kirin, ku ew jî hevpişkên desthilatê ne. Deyakonov dibêje: “Kureş şahnişîna Med ne guhert, û ne jî ji holê rakir, belê xwe wek serdarê wê nîşan kir, û navê wî jî wek berê ma şahê Farisan[1].Dîsan Dyakonov dibêje:


Polîtîkaya Kureşê Duwem, a her berdewam ew bû, ku wî li gel comerdên (ҫîna bilind) Medan rêkeftin girêda, da bala wan ber bi xwe da bikşîne, û dostaniyan wan qezenc ke[2]. 
Kureş hin cîkarên leşkerî bilind spartin hin rêvebirên Medan, wek Harpage û Mazarîs, û di heman demê de jî kar kir da riyê li ber hewildana vejandina şahnişîna Med bigire. Wê demê desthilata wî bi du gefan re rû bi rû bibû:
Gefa yekem: Ji hêla mîrê Med Esbîtamê mêrê Amîtîda keҫa Ezdehak  de bû; ji ber ku li gor yasa ya Med, eger kurên şah nebin, wê hîngê mêrê keҫa wî dibe şah, ji ber vê jî Kureşê Duwem Esbîtam kuşt, û Amîtîda li xwe mehir kir, da rewaya polîtîkî bi dest xwe ve bîne[3].
Gefa duwem: Ji hêla Ezdehak de bû. Rast e ew zîndankirî bû, lê nûnerê zîmbola şahnişîna Med bû, vê lomê Kureşê duwem fermana bi dûrxistan wî bo kantona Hîrkaniya (başûrê derya ya Qezwîn) da, û paşê jî ew bo dîtina keҫa xwe vexwend, lê bi rê de rêvebirekî, ku navê wî Pîtsya bû, ew bire beyabanê, û li wur hêşt, ku ji tîna û biҫîbûnê mir. Xuya ye ev yeka li gor tevdîra Kureş bû[4].
Tembiya Qembîz:
Piştî kuştina Kureş sala (530 b.z) di cengekê de, kurê wî Qembîzê Duwem şûna wî stand, û diserdema wî de Med hatin paşguhkirin. William Durant dibêjema:“Nema Med serdesta Faris be, belê Faris bû serdesta Med[5]. Evê yekê hêrsê hin mîrên Med keland, û gava Qenbîz da ser Misirê, her du birayan Pîrtzîtîs û Gawomata sala (522b. z) serî hildan, û Gawomata textê şahişînê bi dest xist, û yasa û biryarên Qembîz ji kar xistin, û ji waliyên hemî deverên Med û Faris xwast, ku fermanên wî bi kar bînin[6].
Qemîz li Sûriyê bi rê ve bû, ji Misirê vedigeriya Med, û bi sedema birînan, li ber mirinê bû, gava wî nûҫeya jidestbirina desthilatê bihîst, rêvebirên Faris civandin, û ji wan re hewal da, û tembî li wan kir, û keysa vegerandina desthilatê, bi her awayî, li pêş Meda bigirin, ger wusa nekin laneta wî dê bi ser wan û hemî Farisan de were. Rêvebirên Faris, bi bandora rondikên ku ji ҫavên şahê wan diherkîn, şîndar bûn û giriyan, û cilên xwe ҫirandin, û paşê jî Qembîz mir, û wî ne kur û ne jî keҫ hebûn[7].
Dara (Daryos) kurê Heştasb, rêvebirekî Faris û bînerê tembiya Qembîz bû, piştî ku leşkerê Faris gîha welatê Med û Faris, ew û şeş rêvebirên din rêkeftin, da desthilata Gawomata yê Medî bişkênin, vê lomê ewan her heftan awanbaziya pir girêk gerandin. (me di pirtûka xwe “Şahnişîna Med” de qala wê kiribû), û bi nehênî derbas hundirê seraya şahnişînê bûn, di navbera wan û herdu birayên Medî de cegeke giran geriya, lê her du bira, piştî berxwedana bê hempa, hatin kuştin, û Med têk ҫûn, û şerpezebûna refê wan rola giran di vê yekê hebû. Faris bi ser ketin, û komkujî bi Medan kirin. Desthilata Gawomata tenê heft mehan dom kir[8].
Darayê Yekem bû şahê Faris û Med, di serdema wî de dijayetiya li hember Med dijwartir bû, kela hin rêvebirên Med jî li hember vê yekê bilind bû, û pêşewayê Med Feraorat sala (521 b.z) serî hilda, lê şoreşa wî têk ҫû, di pey re pêşewa Ceyteran Texme serî hilda, lê şoreşa wî jî têk ҫû, û Farisan her carê bi awayê hovane û sawdar tol hildidan, pê re jî Farisan dest pê kirin, ku her tiştê li gel Medan têkildar e, ji holê rakin û bidin wendakirin, ev jî yekek ji sedemên kêmbûna zanyariyên, ku li gel Meda hevbest in.
Dava Farisan:
Farisan ji bo jiholêrakirina navdengiya Medan awanbaziyek girêdan, da kesayetiya dawîtir şahê Med Ezdehak riswa bikin. Kurtahiya wê awanbaziyê wusa ye:
Di efsaneyên Farisan de hatiye gotin, ku Bewerasp desthilatî ji dest Ferîdon girt, rojekê ji rojan Iblîs, bi formê xarinҫêkerekî jîr, ji Bêwerasp ve hate xuyan, û herdu milên wî ramûsan, li şîna ramûsanan du ejdiha li ser herdu milên wî peyda bûn, û gelek êşdar bûn, careke din Iblîs, bi durvê bizîjkekî, jê ve xuya bû, û tembî lê kir, ku her rojê du xortan bikuje, û xwarina ejdihayan ji mejiyên wan xortan peyda bike , lê Faris ji vê yekê dilgiran bûn, û bi rêvebiriya Gawayê hesinkar[9], ê ku ji Esbehanê bû, li dij Bîwerasb serî hildan, û Gawa ew kuşt, û desthilat bo Ferîdon vegerand. Farisan jî ew roj wek cejin bi navê (Newroz / Nuroj) nîşan kirin.
Di qunaxeke din de, Farisan herdu kesayetiyên Bîwerasb ê Farisî û Ezdehak ê Medî tevlihev kirin, û wekheviya bilêvkirina herdu navan (Ezdehak) û (Ejdiha) bi kar anîn, û ҫîroka herdu ejdihayan bi ser Ezdehak ve kirin, û dîroknivîs û nivîsevanên Farisan ev ҫîrok bi awayên curbecur tevli jêderên erebî îslamî yên her sêsed salên pêşî kirin.
Di dema hukumdariya Farisî û Erebî de, Kurdan dîroka pêşiyên xwe Med nizanî bû, û her tiştê, ku dîroknivîsên Farisan, li ser ҫîroka Ezdehak û Gawa nivisandibûn, bawer kirin, û ji wê rojê de li gel Farisan, li gor wê efsaneya Farisê ya ҫêkirî, şahiyên Newrizê li dar dixin.
Li destpêka sedsala bîstem, hinek rewşenbîr û siyasetmedarên kurd, ahenga cejna Newroz wek rojeke niştimanî netewî vejandin, pê re jî ketin ber dava Farisan, û Ezdehak wek zîmbola sitemkariyê û Gawa jî we zîmbola xebata dij sitemkariyê pejirandin, nemaze jî Kurdistan hatibû parvekirin, û Kurd jî rastî awayên sitemê û pişaftinê yên curbrcur hatibûn.
Naka jî tiştê herî pêwîst û pêdivê ew e, ku Kurd bi xwe dîroka xwe binivisînin, û ji her tiştên, ku dagîrkeran tevlê kiribûn, paqij bikin, û rûmeta dawîtir şahê Med Ezdehak vegerînin.

([1]) Dyakonov: Med, rû 396.
([2]) Heman jêder, rû 397.
([3]) Harvy Porter: Mewso-et Muxteser Ettarîx El-Qedîn, rû 87. Dyakonov: Jêdera navborî, rû 396.
([4]) Dyakonov: Jêdera navborî, rû 396, 397.
([5]) William Durant: Qîssetulhedare, beş 2, rû 402.
([6]) Herodotus: Tarîx Herodotus, rû 249. William Langer: Mewso-et tarîx El-Alem, beş 1, rû 93.
([7]) Herodotus: Heman jêder, rû 249.
([8]) Heman jêder, rû 253, 255, 256.
([9]) Navê wî yê rast (Gawa) ye, lê ji ber ku tîpa (G) di alfabêta erebî de nîne, dîroknivîsan ew bi forma (Kawa) nivisandin.

 
Gotar Nerîne Xwediyê Xwene
 

Puanên Nûçeyê

Asta Dengan: 5
Bi Tevahî Deng: 1


Ji kerema xwe re kurtedemeke xwe bide vê dengdanê:

Herî baş
Pir baş
Baş
Ne xirab
Xirab

Vebijark